PUSPA KARMA
SATU
1. Sun hamimit ya muji, hanyebut nama ning
Allah, kang murah hing dunia hako, moga haja neng tulah, ring dunia hang
akhirat, handaring Allah hing hagung, muah lawan Rasulullah.
Hamba mengankgat puji menyebut
nama Allah yang maha murah di dunia, semoga jauh dari kutukannya dari dunia
sampai akhirat, hamba mohon kepada Allah yang maha agung dan hamba mohon safaat
kepada Rasulullah SAW
2. Wonten carita winarna, carita nira sangaji
hing negareng puspa karma. Hambek bala bahing budi, handeling bala wargi, hasih
ingkang kawula dusun. Kawula pan mangkana hamujing sribupati. Sawediyane tanana
kasling manah. Gawenia dana darma. Hing pekir kasihan miskin, muah kafir
manjeng islam, hangeluru binghing wong mati.
Sebuah cerita, cerita ini
mengisahkan tentang seorang raja yang memerintah sebuah kerajaan yang bernama
kerajaan puspa karma dan memiliki bala tentara yang banyak. Dalam melaksanakan
tugasnya sebagai seorang raja, dia terkenal sangat adil dan bijaksana, dia juga
sangat saying kepada rakyatnya begitu pula rakyatnya sangat menyangi sang raja,
beliau selalu dipuji-puji rakyatnya.
3. Srinalendra kang kawarni, handerbi putra
siji jalu. Bagus warna nira wayahe sekawa Nursin. Liwat asih sangnata marahing putra. Tanampen serwi hulan, muah sesangan
sami, karnarke mangkana, menawi rke larani, yetesire narpati.
Sang raja memiliki sifat kasih
sayang dan sangat memperhatikan pakir miskin. Orang-orang kafir yang masuk
memeluk agama islam pun diperhatikan, begitu pula orang-orang yang meninggal
dunia
4. Hamiarsa warta hiku, yennana wong mande
emas. Luih kabisa nira hiki, hamama mande kencana kang dadi hiwak. Pende
kemasan punika, hing Betal Muqdas enggen Hing Betal Muqdas hiki, tankawarna
hing marga. Sigrah sira pengalasan lumaris ing pancaniti.
Dikisahkan raja Puspa karma
mempunyai seorang putra yang sangat tampan usianya baru empat tahun. Beliau
sangat menyanyangi putranya, seluruh perhatian dan kasih sayangnya dicurahkan
kepadannya, karena terlalu menyanyangi putranya raja tidak mengizinkan
sembarang orang mendekatiny. Begitu pula dengan makanannya tidak sembarangan
diberikan karena beliau khawatir hal itu dakan mendatangkan penyakit buat putra
kesayangannya.
5. Sangnata dawek sineba. Pepek punang tanda
mantri, mangkubumi tanekari. Ngalasang nulia lungguh, humatur ing sangnata.
Srinalendra ngabda haris, parankria pengalasan mulia prapta. Hanembah pun
pengalasan. Humatur ing sribupati, hamba ing utur maring tuan. Kawarnanen
sribupati, wonten reke hing riki kawula kemasan luhur. Bisa hakria hiwak,
tumulia dadia hurip. Reka tuan hayune nyilih Ki Kemasan. Karma teraka tuan,
handerbe putra sawiji. Lanang pekik warna nira, wayahe sekawan nursi. Reka tuan
hakarda hiwak kencana hukulun. Minangka pemengan-mengan, dening sribupati.
Pada satu hari raja mendengar
khabar, bahwa di negara baitul Mukdas tinggallah seorang kemasan (pande emas)
yang bisa membuat ikan emas dari bahan emas murni yang dapat hidup seperti ikan
biasa. Raja berkeinginan untuk membuatkan putrannya seekor ikan emas yang hidup
untuk dijadikan mainan sebagai tanda kasih sayang kepada putranya, beliau
memerintahkan sorang utusan untuk mengundang pande emas tersebut ke istana,
kemudian berangkatlah utusan itu.
6. Srinalendra halon denira hingandika. Yakni
ngong handwe kemasan. Tuhu lamuna luih bangkit, mangkeson kon ngadongdang. Ih
rari hinga denaa gelis. Undangne sira hiki Ki Kemasan dena asro, den serta
hanggawaha prabote pepande hiki. Sigrah pengalasan gegancangan was prapta humah
Ki Kemasan. Ki Ceraka dana wuring. Ih kemasan hingandika, den mira sribupati.
Serta sira hambaktaiki. Sarwi sira hangambila, prabote piniku lansani.
Ketika Raja Baitul Mukdas
sedang rapat bersama menteri-menteri dan mangkubumi semuannya, datanglah utusan
Raja Puspa Karma, utusan itu langsung duduk dan menyembah kepada Raja Baitul
Mukdas. Utusan itu meyampaikan perihal tugas yang diembannya, setelah
mengetahui tujuan kedatangannya utusan tersebut. Lalu Raja Baitul Mukdas
memerintahkan seorang pengawal menemui pande emas yang dimaksud
7. Tanasare sampun prapta penangkita.
Sangnata nulia nandika,” ih kemasan sira hiki, yen harahe handika Puspa Karma
hiku”. Matur sira pun pengalasan. “enggih sandika neroati”. Kawula pamit
srinalendra, pengalasan nulia pamitt. Hanembah mareng srinarnata. Nulia mangkat
tanesari.
Tidak berapa lama, datanglah
pande emas itu menghadap Raja baitulMukdas, junjungan di istana. Pande emas
menceritakan maksud kedatangan utusan Raja Puspa Karma
8. Tankawarna hanling margi. Pengalasan gelis
rauh, nulia maring paseban. Sangnata duktinangkil. Kangelungguh hang Ki
Kemasan. Nulia maringsangnata maturing sribupati. Kawula dinuta tuan kangundang
kemasan biki, pun niki sampun prapti. Sangnata halone muwus, kemasan lungguh
ngarsa. Manira hanakonin, yata marek kemasan lungguh hingarsa. Srinalendra
hingandika “kemasan, tuhu hira hiki habisa hanggawe kwncana dadi hiwak tura
hurip?”. Kemasan maturaris, “tuhu yen hamba bisa pukulan”.
9. Hangling srinarnata, kemasan wuruhan nira
hiki. Ingsundue anak siji turalanang. Hika denkria hakna, hiwak kencana dena
becik. Minagka pemengan-mengan dining anak ingsun niki. “hanapira hakeh niki
dinar tiga ngadasa srinelendra halondanira hingandika. “eh juru gedong
denenggal hambilue kencana hadi”. Yata juru gedong mangkat, hamios kencana
hadi. Wus karto maring narpati , kencana kang tigang puluh. Hangleng srinarnata,
lah hiki krianen mangkin Ki Kemasan nulia kria perapian. Kawarne leminia
hakria. Tigang dina nulia dadi. Pesoce mirah hangraras. Sisekna kencana
hangrawit. Ruhu lamuna hurip luwir hiwak sajroning ranun.
10. Katur datang sangnata. Hirang sangnata haningalin
kaluihan kencana kang becike. Sangnata haris ngandika, “tuhu lamuna luih
bangkit, saking pande kanglian. Sira sun merdeka sira mangkin turka pinesalin
sino dinar tigang puluh”. Hamit punang kemasan, mijil saking pancaniti tan
kocap kemasan hiyatan ngucap peni nala. Apan hiwak niki hurip. Hiyen sunsung
anak ing wang. Menawi den pun patenin. Hangur nura san wehin. Besokien
yes was agung mangkis sun sinem panama. Nulis sira sinempening peti yate lami-lami sira srinatnata.
11. Sangnata hamiarsa warta yen nana kemasan
luih. Tanana sesamania purnahe kemasan niki. Kawula sira sangaji hing Negara
Betal Makmur. Yata srinarnata mangki hayuna nyili. Yata ngundang reke pun
pengalasan. Pengalasan gelis prapta. Hamedek nembah sangaji. Sangnata nulia
nandika, “eh panekawan sira hiki hangulatin bisa hakardi. Yen nana mande maas
hiku dadi merak tura gesang Betal Makmur hanggen niki. Lahlunga sira ngundang
denenggal”. Nembah pun pengalasan nulia mangkat tanesari. Tunkawarna sireng
marge.saking gelis lampah niki prapta sireng Negara.
12. Manjeng gita Betal Makmur, lumaris mareng
paseban. Sangnata duktinangkil. Sarwe ngandika sangnata marangduta. Eh duta
parankria, lan ndi Negara hira hiki. Ki utusan humature, sinnggih tuan
sribupati. Hamba sakinh Puspa Karma hiki hangingdera sang prabu. Hang latin Ki
Kemasan reka handika asrana nyili. Tuhu hana ingkang bisa hakrie merak”.
Sangnata nulai nandika. Lah tuhu sund beni. Lah mangke sun hangile nane. Eh
ceraka lunga haglis. Hundangna kemasan sireke. Serta den hanggawa hiku prabote
pepande hika. Pengalasan pamit lumaris.
13. Tansare prapta humah Ki Kemasan.
Pengalasan nulia ngucap, “eh kemasan sira hiki hingandika, den sribupati serta
sira hanggawehe”. Perabote pepande hiku. Ki Kemasan dena gancang hangambil
prabot hiki. Den pinikul nulia sira lumaris sareng lampunang cekare. Tan sare
nulia prapte ingkanh haneng pasiban. Nulia sira lungguh gelis. Hadulur
lanceraka hiki. Sangnata hanampa asruh. “eh Kemasan sun rungwe, lah lunga sura
hiki lunga mareng Negara Puspa Karma. Apan reka hingandika, arsa nyelang pande
puniki. Mangke sira lumampah hanuju Puspa Karma hiki. Hayua ngantos enjang
enjing. Among mangke sira lumeku. Sira denkon mande hiki. Hamemande kencana
kang dadi merak. Matur sira Ki Kemasan. Sehandika sribupati. Nembah mareng srinalendra.
Pengalasan nulia pamit mijil saking pansaniti sigrah lampah sira asrah.
14. Tankawarna haning marga, saking gelis
lampah niki. Sampun parapta mareng kita Puspa Karma. Lumaris mareng paseban.
Munggah mareng pancaniti. Hanembah mareng sangnata. Puniki patikaji. Ingkang
bisehakerdi merak kencana pukulun. Hangleng srinarnata “tuhu yen bisa sira
hiki?”. Ki Kemasan nembah maturing sangnata “tuhu lamun hamba bisa hakria merak
turahurip”. Sangnata halona ngucap. “hana pira dinar hiki, Ki Kemasan matur
haris “singgih dinar pitung puluh. Sangnata ngandika. Lah hambilna kencana
hadi’ eh juru gedong hamios kencane. Nulia juru gedong henggal. Mios kencane
pitung dasi tanaswe nulia prapta. Dinar katur narpati. Tinampanan tumulih. Ki
Kemasan sigrah hiku. Dan punang kemasan, hanempa dinar hiki.
15. Tanasari sigrah hakria perapian. Kawarna
lamiane hakria Ki Kemasan nulia hakerdi. Muah kencane punika pitung dinar nulia
dadi’. Besoce mirah hadi, halar kencane luhur, buntut kencane nulia. Cucuk
kencane hadi.nulia katur merak kencana datang sangnata. Hamit mantuking humahira kemasan
datan kawarni. Malik kocap sangnata. Hamicareng jeroneng ate. Luih becikang
paksi. Yen sun sung anak ingsun. Apan lagi halit hika. Menawi den pun cokcokin.
Hangur ingsun sinempenene jero tabla. Yata sinempen kang merak. Hing tabla tan
kaaksi. Sareng lan hiwak punika. Sampun kinuncing kang peti. Yata lami lami
raja putra kang kawuwus. Sira hamengan-mengan.
16. Hanatar lan inya niki. Muah sakatahe
pawongan katapinatar. Dadia merak hamicara, lan hiwak sejeroning peti. Lingira
merak Tania. “eh hiwak sun takonin, duk sira kinardi. Paran linga sang prabu,
sumewur punag hiwak?”. Lamun handika narpati sukria pemengan-mengan raja putra.
Putra nira srinalendra. Mengke
sun wus dadi tan wehing pepanggge lan putrane sribupati.
17. Pun merak hana wuring, ingsun mangkane
hiku. Kinarya ing sangnata denire sribupati. Kang minangke pemengan-mengan raja
putra. Mangke sun pinarneng table. Denier sribupati apan hiwak malih ngucap yen
ingsun dadie sire hiki. Kena ingsun hapepanggih. Lawan sang raja sunun. Katwoning
sun mine. Hanore nane kedah mamik.
18. Hanulia sire hangicik kancing table.
Wos bungkar kancing table.
Apan merak nulia mijil. Saking table punika. Hanjuk jugging pernah niki.
Kepanggih raja siwi haning natar raja sunun. Pingku dening inye pun merak, maraninh
gelis. Ngigel-igel aneng ayun raja putra. Pawongan inye niningal. Haneng ngalin
merak kang punniki. Eh sire raja putra. Hiki merak krie narpati.
19. Raja putra hagelis melajeng hanging
simanuk. Wos prapta sireng merak. Nulia linggih hing gigir. Punang merak
hangucap sajroning nala duh kalingan rahadian. Agung kersa mareng mamik.
Hamengan, mareng wang mangke kahanut kang peti. Paran polaj ngong hiki. Sun
plajeng raja sunun. Sigrah miber kang merak. Muluk mareng ngawiati pawongan
ninye niningal.
20. Tur haneng tawang qwon mega putih. Yata
embank lan pawongan. Sedaye samia nangis. Embank istri aneng siti. Hana
maturing sang prabu. Kaget srinatnata. Melajeng seria nangis. Lang istri
kepanggih kelawan embank. Tania srinarnate maraning kania anak mamik. Pelayok
deneng merak. Puninya matur aris singgih putraneng nerpati. Ahlinggih hing
gigir ripun
21. Dadia miber punang merak. Muluk maring
ngawiati. Hawor lawan jaladara haneng tawang. Sangnata hembanting rage. Jalu
istri samia nangis. Kelenger sangnata. Yata tinulungan hagelis. Hangling
sribupati. Kang tangise samia gemuruh. Geger gemuruh senegar. Tanda mantra
sangia nijil. Jalu istri samia nangis nulia ilemah. Embanta serira nire.
22. Hana hamba lunga pribadi sangnata haris
ngandike. Datengin kang pare mantra. Ruruhan menak mamik’ lan rke kang runtuh.
Yata persamia lunga jalu istri tanak kari. Aneng gunung, aneng tegal ngarah
harah. Kidang manjangan melayua. Macan, banteng samia hurinurin. Dening katah
hinjalme. Tanana rke kepanggih. Mantuk srinarpati.
23. Kelawan bale sang prabu. Wus manjeng
kedatian. Brangta ngiring jalu istri. Tangasah nangis ture bukti nure ketang.
Kelangkong kasling nanah.lurminang asih jalu istri. Malah belek tingal lire.
Nengakna sribupati. Kangening putra niki.
24. Rahardian kang kawuwus, pirang dina aneng
tawang. Raja putra hangling haris. Eh merak tedun nane manire. Nulia tumurun
kang merak. Hangambah maring soriki. Dadie ningalin udiane. Pinggir tegal gen
niki. Kang darbi taman niki. Penganten kasian iku. Tanaha doe hanak. Tanana riwangi
ing riki. Raja putra tumurun marahing lemah.
25. Gelis sire raja siwim eh merak teduning
yang nulia tumurun merak halon hangambah maring soriki. Nulia tiba hing
arge.klintang luhur ukir ripun. Tanana sesame nike. Kang luhur gunung nire
iki.warangin ngepak kingsela. Sela agung raptahikon raja putra kawarnihi. Hike
gene hiku halungguh sasoring gurde
26. Suruwu pisang yeng rawit, kang wungi kang
kocape. Saking pirmaning yan maknon. Wangah tengah hungi hike kang darwis
tumedah. Halinggih hingayun raja sunun. Wong darwis tatanie, ”saking endis sire
iki. Lanape pakrie nire hike, lan pawastaning mangku”.
27. Raja putra hingandike, “eh pundarwia
sunsiakce, saking Puspa Karma ingsun putrane srinarnata. Margani ingsun prapta
maring iki pinalayok dening merak. Ketuju pundarwis mengkene tetemu laning sun
ike. Apan ingsun jaluk kesuke. Marahing sire punika. Sun jaluk kesakten nike
pundarwis mangke linea haris sakersa nihanak.
28. Mareng iri ingsun mangku. Yen mangkane
kersa nike. Hiki panyundung hing wang. Hingiang lilidi aran nire iku. Sanunggal
teguhne. Agung sawabih kang lilidi. Saking tumuwuh hike. Wudi aseh sire
mangke.. yen nana musuh hakapah tankawase lawan nane. Wedi ing sire hiku puma
hangling yang wukas. Sawur sasire pinajarte iki. Kakitue nulia hilang.
29. Tan kawarna wungi mangku. Hana mangke
kawarnahe. Raja putra kawarna mulat lor wetan lan kulon. Dadia haningalin taman
pinggir tegal pernah niki. Bersinang ketinggalan ningalin raja sunun mangku.
Saking muhur ing ukir ike. Raja putra hedan hanitih hing punang manuk. Pun
merak nulia nerbang.
NASKAH PUSPA KARMA
DUA
Haglis sira raja siwi, eh mrak
teduning wang, nuliya tumurun mrak halon, ngambah maring sorika, nuliya tiba
hing arga.nkelintang luhur ukir ipun, tanana sesamaneka.
(segera raja putra berkata,
wahai merak turunkan aku, merakpun pelan turun, turun semakin kebawah, datang
ia pada tempat bukit yang indah, dan waktu itu raja putra).
Kaluhur gunung hira hiki,
warengin ngepaking sela, sela agung ratah ikan, tur singit tana ngarsa , raja
putra kawarnaha, hikanugane hiku, alungguh sasoring gurda.
(melihat gunung sangat indah,
batu dengan pohon besar didekatnya, batu dengan ukuran besar, raja putra pun
semakin mendekat disana, terus turun dan duduk di dekatnya).
Surupisang yang rawit, kang
wengi mengke kocapa, saking yang manon, wangah tengah wengi hika kang daruwis
tumedak, halinggih hayun raja sanun, wong darwiske tatania.
(ditengah hutan, malam pun
dengan kehendak yang kuasa, ditengah malam yang sunyi itu, datang orang tua
turun dari atas, terus duduk didepan putra. Lalu orang itu bertanya).
Saking endi sira hiki, lan apa
kriya nira hiki, lan sapa pawastane mangko, raja-raja putra ngandika, eh darwis
sun siakca, saking puspa karma ingsun, putrane sri nara nata.
(kamu ini dari mana, dan apa
yang kamu lakukan disini, dan siapa namamu. Raja putra berkata: wahai orang
tua, ku beritahu anda, aku berasal dari Negara puspa karma, dan aku adalah
putranya raja).
Marganingsun prapteng mareng
riki, pinalayok dening merak, katuju pun darwis mengkene, tetemu lan ingsun
nika, pan ingsun jaluk kesuka, marahing sira puniku, sun jaluk kasakten neka.
(kedatanganku disini di bawa
terbang oleh burung merak, beruntung aku bertemu dengan kaki tua, ini sudah
menjadi takdir dengan kaki tua, dan aku ingin menjadi orang sakti).
Pun darwis mangke linia haris,
sekersa ni kihana, maring ingsun mangka, yen mangkana kersa reka, hiki
panyunsung hing wang, lilidi aran hiku, sanunggal lah teguhna.
(orang tua pun berkata, apa
yng menjadi keninginanmu, akan kuturuti, kalau begitu keinginanmu, kuberikan
kamu senjata, namanya senjata lilidi. Senjata ini berkhasiat kebal, teduh).
Agung sawabe kang lilidi,
sakatahe tumuwuh hika, wdi asih sira mangko, yen na musuh hakatah, tan kawasa
lawan nana.
(disamping itu besar hikmahnya
lilidi ini semua yang melihat kita, akan merasa iba, kalau musuh akan kalah
sekalipun banyak. Tidak kuasa melawan kita).
Sawus sira pinajar teki, kaki
tua nulia hilang, tan kawarna mangko, hana mangke kawarnaha, raja putra kawarna
mulat, lor wetan lan kulon, dadya haninggaling taman.
(sesudah memberi
pelajaran/bimbingan orang tua itu menghilang dan tidak diceritakan kembali,
sekarang kita kembali pada ceritanya raja putra, dia pergi kearah barat, timur,
dan utara dan dia melihat taman).
Pinggir tegal pernah neki,
bersinang katinggalan, ninggalin raja sunun mangko, soking luhur ukir ika, raja
putra sira hadan anitih hing punang manuk, pun merak nuliya nerbang.
(taman itu dipinggir hutan,
sangat jelas dia lihat, dia melihatnya dari atas bukit, terus dia naik keatas
bokongnya merak, merak pun terbang).
Raja putra hangling haris, eh
mrak teduning wang, hing jawining taman ta reko, yen ingsun wus tamurun, sira
hangimbang-ngimbang, yen sun undang sira hiku, lilidi ning aran sun pecutna.
(raja putra berkata, wahai
merak turunkan aku, diluar taman itu, kalau aku udah turun, kamu terbang
kembali, kalau aku mengundang kamu, maka lilidi ini akan kupecutkan).
Nulih tinurunan haglin ring
pineng tegal hika, pun mrak pamit halon, nulih miber aneng tawang, kang untara
raja putra, aleledang dewek pun hing joba udiyana.
(jika begitu kamu turun,
segera ditepi hutan ini, lalu merak pun pamit terus terbang keangkasa, lalu
kita ceritakan kembali raden putra yang berada dipinggir hutan).
Kang handra betaman niki,
wastahe pun kikasian, tan handerbe sunun mangko, lan rewange apan nora, linge
wadan eh kakang, kantun sun hangalap jukut, hing joba hing udiana.
(yang mempunyai taman ini
adalah namanya kikasian, dia tidak mempunyai anak, tidak mempunyai pembantu dia
mempunyai istri, dia ingin memakan daun, ditepi hutan).
Lah lunga sira dena glis, nikasian
sigrah lampah, kalunta-lunta lampahe, dadia kagiat sira mulat, rare halit kadia
hulan cahyane padang mancung, pisaraning sriya tatania.
(segeralah pergi, nikasian pun
segera pergi, berjalan pelan-pelan, kaget dia karena menemukan sesuatu, anak
kecil cahyanya terang benderang. Lalu dia bertanya…….).
Saking endi kipekik, muwah
sapa kang sinadia, miwah endi ta rewange. Sumatur sang raja putra, tanana
rewanging wang, tanpa sanak kepasanipun tan ibu tanpa bapak.
(dari manakah kamu bocah
bagus, dan siapa keluargamu, dan kamu sama siapa disini, raja pun berkata aku
disini tanpa seorang pun, tanpa saudara, tanpa ibu dan bapak).
Nikasian hangling haris, yen
kadi kaya ujar rira, lah sun aku anak mangku, hayun sira hangaku biyang, tan
ingsun tanpa weak, sumatur sang raja sunun, yen sira asih maring wang.
(nikasian berkata, kalau
begitu aku mangaku kamu anakku. Aku adalah ibumu, aku ini tanpa anak saudara,
raja putra berkata, kalau anda memang merasa iba…….)
TEMBANG SINOM-SINOM
Tanpa sangka paraning wang,
nikasian hangling neki, yen tuhu kadi mangkana, sun aku anak sira iki, hayun
sira maring mami, tanpa sangka katengsun, sumahur raja putra, yen sira asihning
kami, ingsun aku biyang maring sira.
(tidak ku duga nikasian
berkata-kata kalau begitu benar aku akan mengambil kamu jadi anakku, raja putra
berkata: kalau anda merasa iba aku mengaku itu pada anda).
Sigrah sira nikasian hangrakul
dening embank mulih, suka ma keliwat-keliwat, mareking humah ira hiki, denuwuh
neki, lah glis sapa pagen ingsun poma adeh nangban, habetemen sira hiki, ni
kasian matur sira gaglisan.
(segera ni kasian menggendong
anak ini, dia sangat senang, terus pulang kerumahnya menemui suaminya. Namun
diperjalanan….. ni kasian berkata……).
Sarwi sira sangucap, paran
ujar sira hiki, hanguwuh paran kangana, celeng banteng hangepungin, ni kasian
hanawurin, lah glis tinggal kertengsun, pekik embaning wang, tuhu rare emban
kami, den punang glis tulung ingsun angembanana.
(ni kasian berkata: coba lihat
aku ini, siapa anak bagus yang kugendong ini, anak kecil yang kugendong ini.
Coba kamu Bantu aku menggendongnnya).
Prapta ni kasian hangemban,
hing endi goni ira mamendak, rare liwat pekik, tanpa sangka paranneki, sun
takonin tanpa ibu tanpa bapak.
(sudah tiba ni kasina yang
menggendong, terus berkata wahai anak yang sangat gagah tidak kusangka-sangka.
Waktu aku bertanya dia mengaku tidak punya ibu dan bapak).
Sami suka sekaronya, yata
prapta humah neki, kikasian na mangkuwa, nikasian mulya gelis sira hangambil
waris, rare punika den adus, wus sampun dinadusan, nulih dening pinisalin,
sayan muwuh pekik cahtane lir hulan.
(dia pun sangat senang sudah
datang dirumahnya, ni kasian segera mengambil air, anak kecil ini pun
dimandikan. Sesudah di mandikan, kemudian diberi pakaian. Semakin keluar
cahyanya seperti bulan).
Tan kertawang dening mega,
sarira kadi mas sinangling, pamulune kadi gula darwa, manise kadi madu gendis,
ibu bapa liwat asih, atangsah angemban pinangku, lali sesangan hantukawah-wahan
maring narpati, ketungkulan sira amonging anak ira.
(seperti bulan yang diiringi
mega, kulit seperti emas, rambutnya seperti madu, manis seperti madu, ni kasian
dan ki kasian sangat bahagia, mereka menggendongnnya sampai lupa makan dan
minum. Mereka memberi makan buah-buahan).
Penganten kasian punike,
kawula nira narpati, aneng Negara sangsiang, lamima hanjengen ngaji, tanana
handowe siwi, maksih tanang handowe tanak, dudukom akeh rambanin, peran dening
sang nata nora dowe hanak.
(penganten yang bernama
kasian, rakyatnya raja sang sian, sudah lama dia menjadi raja, tapi tidak
mempunyai anak, tabib banyak yang mengobati, karena ingin mempunyai anak).
Sri nalendra sangsian sira
glis, paran bawa, nira kasian lamun nora molah mangke, atawa lara hiku, eh
pawongan lunga dana gelis, tingalin ki kasian, garwi ngalap wah-wahan hiku,
pawongan nulih lunga, maring taman, tan kawarna lampaj neki, raja putra
kangkawarna.
(sang raja memerintah
menjenguk ki kasian, mengapa tidak pernah mengahadap, atau dia sakit. Raja
bersabda: wahai pawongan pergilah lihat ki kasian, sambil makan buah-buahab
utusan itu pergi ke taman tempat ki kasian, tidak lama kemudian).
KITA KEMBALI KEPADA CERITA RAJA PUTRA
Lingira glis sira maring bibi
neki, bibi wruha, rke yen sang nata. A haken-ken maring kene, hanilik sira
hiku, dening bibi kang mulihmulih, dening singgah bibi lara, ni kasian hamuwus,
masa wonten anaking wang yata, pawongan nira narpati.
(raja putra berkata: agar ibu
tahu, cepatlah kesini, sebab ada utusan raja yang datang menjenguk bibi, karena
bibi tidak pernah datang menghadap raja, dia ingin tahu keadaan bibi, dia ingin
melihat keadaan bibi, apakah bibi ssakit, ni kasian berkata: jika utusan raja
itu maka baiklah.
Eh kasian menganan kami,
denenggal yata ni kasian, hawenganing sira hage, wus manjing tana santun, kang
pawongan sira hangling haris, ingsun kinen maring sire, denira sang prabu, pan
sira mantuka, sampun lama, ingira sri narpati, lah lunga tinja nana.
Ni kasian segera masuk, utusan
itu berkata: aku datang kesini diutus sang prabu, karena anda tidak pernah
datang menghadap cukup lama, katanya sang prabu, coba lihat dia.
Menawi lara penyakit, ni
kasian, sira halon ngucap, katungkul amonging mangke, hanak misan ketengsun,
sun ambil sun aku pakmi, maturing sang nata, hing muwus katengsun denina ngalap
wah-wahan, gedang masak, surup lawan jambe wengi, manggis, salak, sumaga.
Atau dia sakit, ni kasian
berkata: aku selalu memperhatikan anak ini, anak satu-satunya, dia sudah ku
anggap anakku sendiri, beritahu raja akan kata-kata ku ini. Mereka makan
buah-buahab: papaya, jambu, manggis, salak dan jeruk.
Duren nangka sampun alapin,
kang pawongan, humantuk sira, tan swe hing lampahe, sampun katur who-wohan
sami, katur ni kasian, tan kawarna nen hiku, hayun babedak, pengarah, hing
sekatahe permantri muwah sira ni kasian.
Duren, nangka pun sudah di
makan oleh utusan, dia pun pergi tidak lama kemudian, membawa buah-buahan,
diberikan kepada ni kasian.
Raja akan mengumpulkan semua
permantri termasuk ni kasian.
Raja putra mangke sira
hangling, ring apa niya, eh bapa wuruhan ta sira, sang nata nuliya pengarahan
mangke, hayun hayun babedaking besuk, ki kasian hanawurin haris, kaki masa
wantena, yata nulih rawuh, nulih hanjaluk lawang.
Raja putra berkata, apa yang
menjadi keinginan raja, sehingga, ki kasian berkata: kita perlu datang besok,
dan apa yang menjadi keinginan, besok kita akan tahu.
Eh kasian wengi sang hangiring
benjing, babedak, ngiring srinalendra, aning larangan parane, nginep sawengi
hiku, den peryatna mangke suri mulih, mantuk hapangarah, yata nulih dalu, raja
putra sira ngucap, benjang hing wang, miluwa ngiring sangaji, arep sun
denenggal.
Wahai ki kasian kita akan
mengiringi sang prabu, ke dalam hutan larangan. Kita akan menginap semalam,
begitu pagi kita semua ikut bersama raja.
Aja milu kaki anak mami,
pawongan katah, ngiring sang nata, mandeg sira hing kene, karma wong hababura,
akeh macan banteng kang mijil, menawi hana galak, haja milu, idepan ujarring
wang, raja putra, gumuyu sira hanawurin, ingsun miluwa huga.
Wahai anakku janganlah ikut,
kawula rakyat, para mantra, banyak sekali yang ikut, diamlah kamu disini,
karena mereka akan pergi berburu, banyak macan, banteng, semua binatang buas.
Raja putra berkata: aku kan ikut juga.
RAMALAN RAJA PUTRA
Apan sang nata nora na olih,
satuhu ne, siji tan hantuka, sri na lendra merang bae, halon-halon dewek kipun,
unjur gunung yata kepanggih, menjangan oneng tegal, mung sanunggal ipun,
manjangan handowe hanak, hadan sang nata, hamburu olih mati, sang nata
haren-harenan.
Yata prapta manjangan halit,
den guryangan, ibu ne kang pejah, hajrit-rit pengarasase, srinalendra handulu,
apan kersa jroning ati, yen ingsun dowe henak, lir kadi puniku, tingkahe
ngilinging wang linga sang nata, dadiya srinalendra mulih, prapta griya tan
major.
Hakukup sang nata haguling,
nala ngasa, kangening manjangan, bapa nia nawurin mangke, masa wonten hanak
ingsun, salami-lami lunga narpati, akeh manjangan pejah, nengakna polah ira,
hararasan, enjang mangke kawarni, persamia hadan mangkat.
Dan sang nata wus sanitih kuda
iki, nulih-mintar, muwah para panggawa, muwah bala nira kabeh, gumas begas
suara nipun, dening akeh kawula ngiring, tan kawarna lampah ria, sang prabu wus
rawuh, hing tegal larangan hika, pada manea, sedaya persamiya prapti, muwah
kikasian prapta.
Keesokan harinya. Sang prabu
mempersiapkan kuda, tak ketinggalan para pegawai kerajaan, juga rakyat-rakyatnya.
Semua ikut pergi mengiringi rajanya, berangkat mereka. Tidak lama kemudian,
datanglah ditengah hutan larangan, termasuk ki kasian.
Sarwi sira hangemban anak
niki, wiradungan, hanuju kakayuan, hing tegal gene, adoh saking sang prabu, dan
unggahing anak kira iki, raja putra hanguwuha, linge eh buron sedaya,
hangebeking tegal iki, anging wonten wowok sassing wang.
Sambil menggendong anaknya,
berlindung di bawah kayu. Raja putra berkata: itu ada buruan banyak.
Dena gancang plajeng ira hiki,
haja sira, nengokna katututan, poma haja mangke, haja kena sinuduk, yadian kena
sira haja mati, yadian kena sira haja mati, yadian haja tatuwa, jinawu tatu,
sampun sira ling mangkana yata mara, sang nata ngadu wade hiki, kebek alas
perwata.
Cepat kejar dia, lalu mereka
mengejarnya, kemudian memanahnya, namun tidak satupun yang kena, kalau pun ada
yang kena, dia tidak akan mati, hanya terluka saja.
Kang ngadang persamiya tindih,
haneng tegal, hasuk miyang kuda, wonten masang jari reke, nulih munggah sang
prabu, hing panggungan haninggalin,
nulih buron medal, saking alas gunung, kebeking arah-arah, punang ngadang, pada
hamburuwa sami rame sira hawurahan.
Yang menghadang buruan bersiap
siaga ditengah hutan, juga anjing dan kuda, raja melihat dari panggungan, tak
satupun buruan yang tertangkap, buruan masuk kedalam hutan. Kecuali rakyatnya
yang bersorak sorai siap menghadang buruan.
Haseluran mangke punang jalmi,
baburuwa, nora nana pejah, sawiji tanana reko, malah neka hing dalu, nora ulih
sawiji-wiji, sedalu haren-arenan, kocap sang prabu, keliwat mirangin nala,
sawiji-wiji tan polih, sawengi tanana nidra, tambuh liman rke sribupati, nulih
lunga, hanunggang undakan, lung sira pribadine tanana ingkang wruh, manjing
alas hayunjur ukir, tumuruning perwata, manggih tegal hiku, hanengah sira hing
tegal, hamanggia, manjangan kang sawiji, buronen hika handowe hanok.
Banyak orang yang ikut
berburu, tapi tak satu pun menjangan/kijang yang didapat hari ini, mereka
terburu-buru, diceritakan raja sangat kecewa karena tak dapat satu pun buruan.
Siang malam, akhirnya raja pergi sendiri tak ada yang tahu, semakin masuk ke dalam
hutan, menuju bukit, turun bukit menuju dataran, dan lagi masuk ke dalam hutan.
Dia melihat seekor kijang, kijang ini punya anak.
Srinalendra glis hamburunin,
manjangan, hingkang katututan, sinuduk gigir ira, nulih pejah hiku, hadan
sembelih dera narpati, nulih aren-arenan sang nata, nengakna puniku, dadia
prapta hanak ira, kang manjangan, prapta ne guryangin, ibu nira pun kang pejah.
Raja memburu menjangan/ kijang
ini lalu dipanah bokongnya, menjanganpun mati, kemudian disembelihnya, tak lama
kemudian datanglah anaknya, anaknya pun mengerang melihat ibunya mati.
Den pun aras ngrak ngrik,
tingkah hira, niba hing ibu nia kang pejah, sang nata hawuwus, duh kaline
manjangan, handowe hanak, mangkana polah neki, asih ibu neka.
Anak menjangan
mengerang/menjerit-jerit, datang ke ibunya, dia peluk ibunya, sang prabu
melihat tingkah anak menjangan ini, dia berkata bagaimanakah perasaan anak
menjangan ini melihat ibunya mati.
Yen hira handowe anak siwi,
apan manusia, luwih saking hewan, asihing ibune, sarwi nangis sang prabu, apan
rasa sajroning hati, ngena ngucap peng nala, angur pejah katengsun, paran kriya
ning gesang, handowe hanak sawiji, angur pejah manira.
Kalau aku sebagai manusia
bagaimana perasaan anakku, kalau aku terbunuh seperti ini, dia Cuma hewan bisa menangisi
ibunya, lalu menangislah sang prabu, berkata dia di dalam hati: “kenapa aku
membunuh menjangan yang punya anak ini….?
Hadan sang nata munggah tana
sari, maring kuda, sarwi karuna, tangsah hakakudung reke, sang prabu sampun
rawuh, hing pasekan tumurun glis, saking undakan nira, sri nalendra humantuk,
saprapta sreng jero pura, nuliya gulung, hing kukup nora hosik, permasuari
kewuhan.
Secara sembunyi sang prabu
segera naik ke atas kuda, tidak lama kemudian datanglah di istana, kemudian
turun dari atas kudanya, masuk ke dalam wisma, melempar tubuhnya diranjang
berguling-guling, tidak tahu bagaimana perasaannya, permaisurinya kebingungan.
Srinalendra datan kena
hangling, nengakna polahe sang nata, kocap penggawa kabeh, enjang-enjang sira
hiku, samia marek sireng nerpati, yata wong ira tuwa, hawurahan niku, lamun
srinalendra hilang, nora wuruh, rke paraning narpati, samiya geger hurahan.
Sang prabu diam seribu bahasa,
diceritakan para punggawa, tanda mantra, dan rakyatnya yang ikut berburu yang
masih di dalam hutan, semua mencari rajanya yang hilang, tidak tahu di mana,
semua orang rebut.
Pada ngulatin sangaji, haneng
alas, hana aneng arga, hana maring guwa rke. Sadina-dina hiku, malih dalu kang
ngulatin, sawengi-wengi tang sah, tanana katemu, jangkep rke kekalih dina,
nolia aren-arenan, samiya luwih tanpa bukti, yata persamiya mantuka.
Semua mencari sang prabu
ditengah hutan, ada yang pergi kegoa, dan lain-lain, mereka mencari
berhari-hari, malam dan siang hari, tapi tidak satupun yang bertemu. Mereka pun
ahirnya pulang.
Prapta humah ira tanda mantra,
lumaria sira marring paseban, pada tatania kabeh, anging sang prabu, hawarah
lamun narpati, sampun aneng kedatian, anging prapta hakukup, tanpa ngucap tanpa
dahar,srinalendra, sekatahe permasuari, samia kepuwan hing manah.
Sudah tiba dirumahnya tanda
mantra, pergi kepaseban bertanya tentang sang prabu, ada yang memberitahu bahwa
raja udah pulang, dan masuk ke istana, namun datangnya raja diam seribu bahasa,
tanpa makan, semua permasuari kebingungan, karma sayingnya pada raja.
Yata permantri samiya manjing
hing jro pisan, humarek tasira, maring permasuar rke, pada sira humatur, paran
maksa nini suari, permasuari hamuwus, hiku nora wurahing wang, saprapta ne,
sangnata nora na lilir, hakukup tanana bukah.
Para mantra masuk kedalam
wisma, bertemu dengan permasuari, dia bertanya: apa yang terjadi dengan raja,
permaaesuri berkata: aku tidak tahu, sedatang raja hanya terdiam, tidak bicara apa-apa.
Mangke paran tingkah ira sami,
hamarintah punapa humatura, lamun hatur hamba mangkke, hamba ngundang dudukan,
yen mangkana lunga dena gelis, yata lunga hangundang, dudukan wus rawuh, nora
kena denia nyeta, kemengan tiyase dudukan sami, tan kena deniya nyeta.
Kalau begitu apa yang akan
kita lakukan, kalau usuk hamba mencarikannya tabib, agar supaya cepat. Lalu
pergilah ia mencari tabib. Tabib pun sudah datang, tabib pun kemengan.
Kemengan: (diam, tidak tahu apa yang akan dilakukan)
Tekeng padedesan hangulatin,
juru tamba, nora nana wikan, juru tenung ameng titiase, nengakna punku, potahe
srinarpati, raja putra kang kocapa, lan kalian iku, raja putra Tania, sih bapa,
apan warta hing griyanin, ingsun nora hamiyarsa.
Banyak orang-orang desa dicari
untuk mengobati raja, namun tidak ada yang tahu bagaimana cara mengobati,
termasuk juru tenung. Raja hanya terdiam. Kembali kita kepada raja putra, dia
bertanya: wahai bapak apakah berita yang menggemparkan saat ini? Aku tak pernah
dengar !
Ki kasian haris hanawurin, duh
pangeran, gusti anaking wang, lamun srinalendra rke, mangke nemu lara agung,
nora nana bisa nambanin, dudukon akeh prapta, miwah juru tenung, tan orep denia
nyeta, raja putra, hasmu sira hangling, tan sisip ujar ing wang.
Kikasian pun berkata, wahai
anakku, sekarang raja mengalami/menderita penyakit berat, tidak ada yang bisa
mengobati, tabib banyak yang datang termasuk juru tenung, tapi tidak ada
hasilnya, raja putra berkata: apakah tidak salah kataku ini.
Kadi ujar ingsun sira iki,
mangke bapa, lan muliya sira, hambaktawoh-wohan mangke, kikasian nuliya asruh,
hangalap who-wohan neki, sampun sira hangalap, nulih hadan mantuk, raja putra
halona ngucap, ingsun ne milu, tumut sira mulih, dah aja anaking wang.
Kalau bapak pergi memetik
buah-buahan untuk dibawa ke istana. Kikasian segera memetik buah-buahan, dia
pun makan buah-buahan, sesudah makan buah-buahan dia pun pulang. Raja putra
pelan berkata: aku akan ikut dengan bapak, kikasian berkata: janganlah ikut
anakku.
Ingsun uga mulih hing negari,
aneng kene, sira anaking wang, rahadian putra hadan linge, ingsun milu huga
hiku, nora arep manira kari, teka hanulih lumampah, who-wohan sira pinangkul,
hanakinpun dening embank, tan kawarna. Lampahe prapteng negari, katur pun
who-wohan.
Aku akan pergi ke istana,
janganlah kamu ikut anakku raden putra “aku akan tetap ikut denganmu ke
istana”. Dia pun segera berangkat ke istana sambil memikul buah-buahan dia juga
menggendong raden putra. Tak lama kemudain sampailah di istana, dia pun
menghaturkan buah-buahan.
Kipatih linggih pasti, anak
ira, lunga-haleledang, pinggir kori hing gene, pun patih-manjing metu, raja
putra hanakokin, kang yayi patih parania, kria nira hiku, nora pegat manjing
medal, patih mojar, singgih kriya ningsun niki, ingsun hangulatin-tetamba.
Patih sedang duduk, raja putra
pergi menemui kipatih dipinggir istana, raja putra bertanya, wahai patih apa
yang anda lakukan dari tadi keluar-masuk istana, patih menjawab “aku sedang
mencari obatnya raja”.
Srinalendra datan sinipin, lah
seda, raja putra major, tahu yen agenglarane, yakti seda sang prabu, lamun nora
katekan kapti, kriya ne srinalendra, hayun sira handowe-sunun, wawuh duk lunga
babedak, srinalendra, hanjuk manjangan sawiji, manjangan handowe-hanak.
Kalaupun penyakitnya raja
tidak tertolong, bisa patal akibatnya, raja putra berkata “sedemikian parahkah
penyakitnya raja, kipatih bercerita tentang penyakit raja: “bahwa sebenaranya
raja ingin punya anak, dulu ketika dia pergi berburu, dia menemukan seekor
menjangan, menjangan punya anak.
Den sambelih hayun bakarin,
nulih prapta, hanake manjangan, den pekul-pekul ibune, sarwi hangrak hanguwuh,
den pun aras ibune kang mati, yen ingsun handowe hanak.
Kemudian manjangan inipun
dibunuh, setelah dibunuh datanglah anak menjangan. Lalu raja berkata: seandainya
aku yang punya anak……?!!!!!
Apan manusia luwih asih neki,
maring hing wang, punika sangnata, nala ngasa hing jro kalbune, hiku marmane
kaya hiku, sira patih kamuwus haris, mangke sun kawarnaha, hing
permasuari-hiku, sigrah sira kikasian, hangambila, hanak dening embank mulih,
prapta sireng udiana.
Sebagai manusia bagaimana
perasaannya kepadaku, pasti banyak yang menangis…….!!!!!?. raja pun menangis, patih
berkata: baiklah aku akan membawamu menemui permaesuri. Segera kikasian
menggendong anaknya, masuk kedalam istana.
Sira patih ngedaton haglis,
panggiya, lawan permasuara, sandika sangaji rke, sira patih humatur, eh
nini-suari hamba-ngungunin, haja manggih warta, rare hingkang pitutur, karma
rke mangkana, srinarendra, den tutur sawuwus teki, hatatah deniya warta.
Patih pun masuk ke dalam
istana bertemu dengan permaisuri, patih berkata: hamba-hamba mau memberitahu
berita, ada seorang anak kecil, sekarang ada disini……!!!!!!. Sesudah dia
bercerita banyak.
Luir pitutur rare hinguni,
kang piyarsa, denira sang nata, sang nata ngukap kukube, nuliya tangiya
lungguh, hanjulak toya suci, permasuari humatura, nulia ketemu, hasu suci
srinalendra, pada bungah, permasuari muwah kipatih, dening rungu sangnata.
Dia mendengar banyak berita
tentang sang prabu, raja yang sakit, yang hanya menghisap kukunya, ada yang
sedang membawakannya air, bertemu dengan permaisuri. Permasuari dan patihnya
pergi menemui sang prabu.
Srinalendra ngandika haris, eh
patih, rare paran mojar, kadi mangkana tuture, sira patih humatur, hanakira kasian
hinguni, wawarta sira hing hamba, sangnata hamuwus, beciking nuwus neka, rare
hiku, tan sisip sadidik, mangke ingsun kona ngundang.
Raja berkata: wahai patih
bicaralah, apa yang ingin kau ceritakan, patih pun berkata: hamba mendengar
bahwa anaknya Kikasian ingin menghadap, raja bersabda “bagus…..!!!!. kalau
tidak salah ucapanmu, bawalah dia menhadap kepadaku.
Sira patih kena haglis,
hingandika, lunga sira haken kanan, tan kocap hing-lampahe, raja putra hamuwus,
eh bapa ajana gipih, lah mangke humantuka, emban anak ingsun, ki kasian nengak
karuna, raja putra, angling haja biyang nangis, ingsun niki hingandika.
Patih pun segera pergi, tidak
lama kemudian sampailah ia bertemu dengan raja putra. Raja putra berkata:
janganlah tergesa-gesa, marilah kita masuk, dan janganlah menangis, dengarlah
suara aku.
Hangulatin usada narapati, yen
taning wang, usada nira sang nata, nora ndowe anak rke, sigrah nulih lumaku,
kikasian hangemban-anak neki, tan kawarna lampah hiku, nulih mareking sang
nata, hing jro pisan, sapraptane nembah narpati, sarwi mangku boncah.
Aku akan mencari obatnya raja,
kalau tidak, dia juga tidak akan punya anak, dengan cepat pergilah kikasian
menggendong anak ini, tidak lama kemudian sudah menghadap raja di dalam satu
wisma, dia pun menghaturkan sembah sambil menggendong anak ini.
Sang nata mesem sriya
hangling, eh kasian, yata anak-ira, kikasian mangke, hanembah-maring sang
prabu, inggih hiki patik narpati, sang nata hangandika, eh teka wong bagus,
tuhu sira wawarta, hiki patih, raja putra hangsung bakti, humaturing
srinalendra.
Raja tersenyum sambil
bersabda: apakah ini anakmu…..?, kikasian menhaturkan sembah, “benar sang
prabu”, raja bersabda: “wahai anak yang gagah” “apakah ini yang diceritakan
patih”. Raja putra menghaturkan sembah kepada sang prabu.
Tuhu hamba wawarta iki, karma
hamba, hayua suan maring tuan, yen tan amba hamit-tuture, tan wangde tuan
surut, hasmu guyu sangnata hangling, kaki tulus ira, harara mangke katengsun,
ulatna ingsun tamba, lamuning wang, aduh anak denira hiki, sun aku mantu sira.
Benar yang diceritakan patih,
karena hamba ingin menghadap sang prabu, jika hamba tidak pergi mencari
obatnya, maka penyakit gusti takkan sembuh. Tersenyum raja berkata: “kalau
begitu pergilah, carikanlah aku obat, jika aku mempunyai anak, kau akan
kujadikan menantu.
Raja putra mesem sriya
hangling, nda hamba, hangulatin usada, yen tan hamba ngulatin mangke, tuan arsa
dibesunun, lamun hamba hangulatin, tuan atur kang putra, angina lami katengsun,
lunga ngulatin usada, mapan adoh, pernahe tetamba narpati, sang nata
hingandika.
Raja putra tersenyum sambil
berkata: hamba akan pergi mencari obat kalau tidak sang prabu tidak akan punya
anak, tapi mungkin cukup lama hamba pergi, mencari obat. Sang prabu bersabda.
Ninisuari hamba pinisalin,
muwah tanidar, kalih atus ika, permasuari hangambil age, pinisalin wus rawuh,
sinungan rare cili, muwah ta dinar punika, tinanggepan sampun, nulih hamit raja
putra, hatur sembah, lah lunga sira kaki, poma den gumatia.
Wahai permasuari berikanlah
dia pakaian, dan uang ratusan. “permasuari pun pergi mengambil pakaian, dan
uang dinar”. Sesudah berkemas raja putra pun pamit, dia pun menghaturkan
sembah. Raja pun bersabda: pergilah anakku, aku merestuimu.
Kikasian hangembaning
anak-ira, mijiling pancaniti, tan kawarna hing marga, glis prapta hing taman,
kepanggih lan ibuneki, sampun minarta, sahandika ne sribupati.
Kikasian menggendong anaknya
keluar dari istana, tidak lama kemudian sampailah ia diistana, tidak lama
kemudian sampailah ia ditaman, bertemu dengan ibunya, sesudah bercerita,
tentang kehendaknya sang prabu.
Kikasian nangis lan ni kasian,
duh anak ingsun-kakiq, woh-wohan hatiming wang, pisah ingsun dan sira, nora
wangde ingsun mati, yen sira lunga, sun tumuting sira iki.
Ki kasian, ni kasian mereka
berdua menangis, “wahai anakku buah hatiku”, aku tidak bisa berpisah dengan mu,
aku bisa mati, jika kamu pergi aku akan ikut denganmu.
Raja putra hangling adah
biyangging wang, kantun siraneng riki, nora lawasing wang, dena becik kantun
nana, yen sira tumut kami, nora hantuka tambane sribu pati.
Raja putra berkata “wahai ibu
dan bapa, diamlah disini, janganlah menangis, aku akan pergi baik-baik. Kalau
ibu dan bapak ikur aku tidak akan menemukan obatnya sang prabu.
Yata mijil raden putra saking
taman, halon-halon sira lumaris, ibu muwah bapania, kari nangis hing humah,
hambanting-banting-pribadi, sekaro mira, ngrak kang jrit-jrit.
Raden putra pun keluar dari
taman, pelan-pelan dia berjalan, ibu dan bapaknya hanya bisa menangis dirumah,
membanting tubuhnya semau-maunya, sambil menjerit-jerit.
Dina latri tan pegat agung
brangta, kangening anak neki, lali sandang-pangan, wengi kena nidra, lir wong
edan polah neki, negakna, polah ira kang kari.
Siang malam mereka tidak
henti-hentinya menangisi anaknya, sampai lupa makan dan minum, seperti orang
gila tingkahnya. Kita ceritakanlah kembali ceritanya raja putra, kita kembali
ke perjalanan raja putra.
Kang kocapna raja putra kang
lungaha, hatetekan kang lilidi, ning arane sanunggal, dina latri lumampah, mrak
kencana hangiring, hane gagana, tumut separan neki.
Diceritakan pergi raja putra,
dengan memegang satu-satunya senjata yang bernama lilidi, siang malam dia pun
berjalan, bersama dengan burung-burung merak mengiringi, ikut kemanapun perginya
raden putra.
NASKAH
PUSPA KARMA
TIGA
1. Pirang-pirang dina denira lumampah. Alas
gunung kawingkin yata manggih menggih kang tegal. Kabak dening ular teki. Sang
raja putra lunga ehular. Sami wuruh hanira yen ingsun niki utusan ratu sangsian
puniki. Ingsun putra nira ratu hing puspakarma. Pada suminggah sira iki sedaya
hapiak kanan lan kiri.
Sejak
berangkat dari rumah pada saat ufuk muncul dari timur, telah berhari-hari
lamanya raja putra berjalan melintasi gunung-gunung, lembah, keluar masuk hutan
yang berbahaya. Dia mencari penghuni hutan. Dari tempat yang ia temukan itu
penuh dengan ular. Raja putra berkata, hai ular sekalian! Aku adalah raja putra
dari kerajaan puspakarma. Aku utusan raja Sangsian. Semua ular itu minggir ke
kiri dan ke kanan.
2.
Raja Putra humaris
margeng tengah. Liwas alas agung malih hamanggih kang tegal. Sajembara kang
tegal kabak dening kalajengkiing. Hardap hanyangotin. Yata raja putra ruruhan
nira ingsun putra sangaji. Haneng puspa kruwa. Hing utus dera sangnata ing
Sangsian hang ulatin. Yata pun kalajengking piak raja putra lumiwata.
Raja putra semakin ketengah hutan. Ia pun
melewati hutan yang besar lagi. Yang penuh dengan kalajengking. Kalajengking
itu ingin menyengatnya. Mengeluarkan ilmunya dan berkata: “aku adalah putra
raja puspakarma, yang diutus oleh raja sangsian”. Tiba-tiba kalajengking itu
minggir memberi jalan untuk raja putra.
3. Yata manggia kelabang hangebek hing tegal.
Pada sira hamaranin. Hing raja putra mangkana huga malih. Sesambate luir kang
rumuhun nike. Kelabang piak sami, yata lumiwata raden putra lumampah.
Raja putra masuk hutan lagi. Ia bertemu dengan
kelabang yang ingin menggigitnya. Raja putra berkata dengan perasaan tidak
menentu. Hai kelabang minggirlah! Kelabang itu lalu menepi. Lalu berjalanlah
raja putra. Raja putra berniat melanjutkan perjalanannya lagi.
4. Yata manggih tegal malih. Isineng ulah
arep pada hanyangotin raja putra hangling wuruhhanta. Ingsun siwi narpati hing
puspakarma hangulatin usada. Hing utus dera narpati saking sangsian. Eh suminggah
sira iki. Yata hulah piak kria dadalan.
Raja putra pun melanjutkan perjalanannya. Ia
masuk hutan yang dihuni oleh bermacam-macam ular. Ular-ular itu ingin
menggigitnya juga. Raja putra berkata: “agar kalian tahu, aku adalah anak raja
puspakarma. Aku diutus untuk mencari obat untuk raj sangsian. Jadi kalian
minggirlah. Mendengar apa yang diucapkan raja putra, semua ular-ular itu
menepi, memberi jalan untuk raja putra.
5. Lumaris raja siwi. Lewat gunung a.as, metu
hingarah arah. Manggihna agung malih hingarah arah. Hanyun pada hanyangotin
raja putra hangling, eh naga sedaya. Suminggah hana sadidik. Ingsun hamentasa.
Hangulatin usada hira sira sribupati sahing sangsian. Naga sira hanula gingsir.
Raja putra melewati gunung yang tinggi, hutan
yang dihuni oleh binatang buas. Ia bertemu dengan naga yang ingin memangsanya.
Raja putra berkata: wahai sekalian naga. Minggirlah duku, aku ingin lewat. Aku
adalah utusan raja yang sedang betugas mencari obat bagi kesembuhan raja
Sangsian. Naga itu pun minggir dan tidak jadi memangsanya. Raja putra
melanjutkan perjalanannya.
6.
Marga tengah
raja putra lumiwata. Hamanggih tegal malih hengebek ing wanara. Bedes ika
hangerang. Hayun pada hamaksanin hing raja putra hangleng haris. Celeng reke
hangabaj ing arah arah. Celeng reke pada ngungsi. Raja putra hangucap lah
wuruhan nira bangkah. Ignsun ning utusan narpati saking Sangsian. Hangulatin
tetamba iki lah suminggah marga ingsun lumiwata yata celeng gumingsir.
Setelah
sampai di dalam hutan kesekiannya lagi, tiba-tiba raja putra mendengar suara.
Rombongan babi yang mengungsi, babi itu menghadang perjalanannya. Lau raja
putra berkata: minggirlah! Aku utusan raja Sangsian yang diutus untuk mencari
obat. Minggirlah aku mau lewat. Semua babi itu memberinya jalan.
7.
Raja Putra hamentas.
Denalatri lumampah. Nulih malih manggih. Manjangan hamarangin. Raja putra halon
denira hangucap. Kadihinga hinguna. Yata manjangan sedaya samipiak. Lumaris
raja putra iki. Malih mamendak. Banteng aneng tegal iki. Sami mara raja putra
haris denia mojar. Eh lembu suminggaling. Marga ingsun mentas. Ingsun hangula
tetamba. Hing wutus lira narpati saking Sangsian. Ingsun putra sangaji. Kang
luruh nagara puspakarma. Nulia lembu guningsir. Laris lumiwata.
Dalam perjalanannya raja putra berfikir.
Beberapa hari dalam perjalannya ia bertemu dengan rusa. Tetapi raja itu tidak
menggangunya lalu ia berjalan lagi dan bertemu dengan banteng lembu. Iapun
menyuruh lembu/banteng itu minggir sambil berkata. Aku kesini untuk mencari
obat. Aku diutus oleh raja Sangsian karena aku adalah putra raja puspakarma.
Lembu-lembu itupun menyingkir. Dan raja putra buru-buru melanjutkan
perjalanannya.
8. Yata hamanggih tegal. Kala keliwat jembar
malih. Rimo ing kana sedaya hanyangotin. Raja putra hamuwus. Eh malan
wuruhanta.ingsun putra sangaji huruhing puspakarma hing utus dera Sangnata.
Hing Sangsian hangulatin usada hira. Nulih rinnong hagelis. Samipiak muniwata
sang raja putra.
Semakin ia masuk kedalam hutan, raja putra
bertemu dengan binatang buas yang ingin memangsanya. Ia pun berkata: “hai
macan, perlu engkau tahu kalau aku adalah putra raja yang berkuasa di negara
puspakarma. Aku diutus oleh raja Sangsian untuk mencari obat. Minggirlah
kalian” . Aku mau lewat. Macan itu pun pergi lalu raja putra melanjutkan
perjalannya.
9.
Pirang-pirang
dina lumampah tan pegat. Dina latri sira lunga haris. Hamunggah hing purwata.
Tumurun mareng alas. Mijiling tegal manggih. Tahini tasinga. Tanpendah kadihing
ulir. Raja putra hangucap tahini apa katumpuk kadigiri. Luir rupa pedegeng
wong. Malih sira lumampah. Hamangih huyuh hira kadi telaga. Huyuh hing apa iki.
Lir telaga kayang apa agung nike. Kang doe huyuh iki.
Beberapa hari beberapa malam.
Raja putra terus berjalan tidak pernah putus ia berjalan keluar masuk hutan
tanpa merasa lelah. Akhirnya ia tiba disuatu tempat. Ia melihat kotoran raksasa
yang menumpuk. Raja putra bergumam. “kotoran apa ini sebesar rumah”. Lalu ia
berjalan lagi dan melihat kencing sebesar telaga dan bergumam lagi. “kencing
siapa ini yang sebesar telaga baunya amis dan busuk”.
10.
Yata Raja
Putra kantun lumampah ika pedaking dasar ing ukir. Hangling tesira singa
punika. Ambun wong gandaning kangjalni. Sayan ongas ganda nira raden putra.
Singa punika ahangling hendi ganda ingkang jalma. Singa hanulih
haningalin. Hing raja putra hanulih hangerak ngerik.
Ketika raja putra berjalan memperhatikan semua
yang dia lihat, tiba-tiba raksasa yang disekitar tempat itu. Bau anak manusia.
Semakin jelas baunya. Raksasa bergumam lagi. Di mana asalnya bau anak manusia
itu. Lalu dilihatlah olehnya anak manusia di tempat itu. Raksasa itupun
bersorak kegirangan.
Eh jalmi
tan urung mati. Endih paran ira iki. Melayu pun gesang. Tan wongdi katututan.
Raja putra mesem hangling. Tan wuruhan nira, ingsun utusan narpati. Ing
Sangsian hangulatin usada. Sangnata handoe siwi. Temanahan nira hing wong
putrane srinalendra. Hing puspakarma kang nagari. Hamong manira dawak sun
narpati.
Hai anak
manusia, kamu pasti akan mati. Darimana asalmu. Walau kamu lari, kamu pasti
akan ku bunuh. Raja putra pun berkata: “engkau tidak tahu siapa aku”. Aku
adalah putra raja puspakarma. Aku ini utusan raja Sangsian yang diutus untuk
mencari obat untuk raja yang sedang sakit.
11. Hamiarsa samuwuse Raja Putra. Singa welas
ing ate wurung sira maksa. Pun singandarung hang ucap. Lah yen mangkana kaki
paran kria nira. Mangke sun ajak nulih. Raja putra hangling lah sekersanira.
Sun tumumut bapa mangkin. Yata humantuka singandarma mareng gua sareng lan raja
putra iki.
Mendengar pengalaman raja putra sebagai putra
raja puspakarma yang sedang mengemban tugas mencari obat untuk raja Sangsian.
Raksasa itupun merasa kasihan. Raksasa ini tidak jadi ingin memakannya. Raksasa
itu mengajak raja putra mampir ke gua tempat tinggalnya. Raja putra berkata:
“baiknya menurut engkau saja”. Akhirnya raja putra mampir ke tempat tinggal
raksasa itu.
12.
Manjing hing
jiro gua, singandarung hangling. Duh anak ingsun yan mengkana kria tehika.
Hayua lunga mangkin. Aren ren tan sira. Mareng welas asih bapa. Yen sira
lunga mangkin nura hantuka. Tambane sribupati.
Anakku,
setibanya di dalam gua, raksasa itu berkata: “wahai anakku yang pemberani, jika
sekarang engkau hendak mencari obat itu, maka tidak akan engkau dapatkannya”. Raksasa itu merasa kasihan kepada raja
putra, dan akhirnya ia menjelaskan tetang keberadaan obat yang sedang dicari
oleh raja putra.
13. Mapan kewoh pernah ing usada nira, sun
warahna sira kaki hagonen usada ika, yen hiku gusti ningwang. Hing puncak
maligai kaki. Arane hikmat. Agunge sangkamiri. Seker sanira. Tinaken denira
hikmat. Raja putra hanawuring. Hanuta seperintah bapa. Yadian lampah sun anti
sekersa ning bapa.
Raksasa itu berkata: “yang memiliki obat itu
adalah rajaku yang tinggal dipuncak maligai”. Obat itu bernama hikmat,
ukurannya sebesar biji kemiri. Lalu raja putra bertanya, bagaimana cara
mendapatkan obat itu. Ia meminta pendapat dan petunjuk sang raksasa agar bisa
kepuncak maligai.
14.
Pun singandarung
hangling. Lah hingkene nganti kaki anak ing wong. Kanak ingsun niki tunggu
telaga hika. Nengah handerbe telaga hiki. Pamadusan putri hing telaga hika.
Hanging tan adus niki sapisan sawarsa. Hiku dena tanana.
Raksasa itu menceritakan tentang telaga yang berada ditengah gunung. Telag itu
adalah milik raja maligai, yang selalu dijaganya. Telaga itu merupakan tempat
pemandian ke tujuh putri raja junjungannya itu.
15. Yata Raja Putra nganti. Hing umah singa.
Malih denia nganti kang kocap sangnata, skaing maligai. Agung nyakrawati.
Tanana sesamania. Sahisin ing angkasa. Sang putri sapta akeh niki. Sania hayuna
pelan tanana kang tumanding. Wadanana kadi lir bulan purnama. Perawakan niya
kuning lir kadi kencana kakambenan pitu lapis. Katon maya-maya.
Raja putra tinggal sementara di gua raksasa
sambil menunggu kapan waktunya putri raja maligai turun mandi ke telaga itu.
Dalam penantiannya, raksasa itu banyak bercerita tentang putri raja. Ke tujuh
putri itu sangat cantik jelita. Kecantikannya tiada banding. Cahayanya seperti
bulan purnama. Kulitnya kuning langsat seperti emas kencana. Kainnya
tujuh lapis berjuntai tertiup angin.
16. Prapta masane sang putri tumedak.
Hangungsi telaga iki. Haneng luhur ing arga. Yata sang putri hadan. Sabusana
hang rawit. Sesapta nira hayue sang putri. Yata sang putri lumampah. Tumurung
saking langit. Samia ngambah ing paran tensari nulih prapti. Haneng arga
samilir pernahe telaga hiku. Ingkang tinugu hike. Dening singandarung hiki.
Kini tibalah saatnya sang putri turun mandi ke
tempat telaga itu. Sang putri terlihat cantik jelita, busananya gemerlap. Ia
turun dari langit datang menuju pemandian itu. Tak lama kemudian setelah
sampai, ia berjalan menuju tepi telaga yang dijaga oleh raksasa itu.
17.
Tan tumedak
saking paran punika. Sami marang hing telaga. Saprapta pinggiring waris. Sania
ngucul kampuh ira. Nulia ngadus sang saputri. Nengakna sang saputri kang adus
hing telaga hiku. Kocap raja putra kang paneng waris puniki. Hing
wismana pun singandarung punika.
Sang putri menuju tepi telaga. Setepah sampai
dipinggir telaga, sang putri melepas pakaiannya. Lalu mandi ditelaga itu. Lain
halnya dengan raja putra. Raja putra masih berada di gua raksasa. Dia masih
menunggu petunjuk sang raksasa, kapan waktunya ia boleh ke telaga itu.
18.
Singandarang
hangucap, eh raja putra anak mamik. Lah sira hana mangke! Manggaling luhur ing
ukir. Hangintip intip sang putri. Haneng telaga kang adus. Colongna kang wastra
daruppen sira keni. Hararas kelawan sang putri punika.
Kemudian di dalam gua itu, raksasa berkata
kepada raja putra, “hai raja putra anakku, sekarang pergilah engkau ke telaga
tempat sang putri mandi, intip dan ambillah salah satu pakaian putri itu”. Dan
apa keinginanmu.
19.
Yata pira
raja putra hamulih hing ukir hagelis. Was prapta luhur ing arga. Raja putra ngintip-intip sang putri haneng
wait. Nulia ngolong ing kampuh. Katuju kampuh ira putri ngurujuk kang keni.
Sang putri tan waruhan ngambil wania wastra. Hawse denia ngadus ika.
Lalu raja putra bergegas ke telaga itu.
Setelah sampai disana, ia mengintip sang putri yang sedang mandi. Raja putra
mencari ke tujuh pakaian sang putri. Setelah ditemukan akhirnya pakaian itu
disembunyikannya. Sang putri tidak tahu kalau pakaiannya dicuri oleh raja putra
karena terlalu lama mandi.
20.
Sami mentas
sang putri. Pada sira nambut wastra. Hanjang sang saputri. Sampun sinjang
malih. Sang putri kangeruju. Hayun sira hasinjang. Tanana kampuh ira iki.
Hatataken mereng ndi kampuh ing wong. Sang putri hangucap. Nuru wuruh ingsun
nyepi. Menawik anak kijalma.
Setelah lama mandi, akhirnya ia
ke tepi telaga itu. Dan bermaksud mengambil pakaiannya. Tetapi tak ditemukannya
pakaian itu. Sang putri menjadi telanjang. Ia mencari kesana kemari, tetapi
tetap saja pakaiannya tak ditemukan. Sang putri bergumam. “tidak ada di sini,
apakah ada seseorang yang mengambilnya”.
21.
Sami sira
hamingalin, katon dening sang putri, sang raja putra halungguh. Samia kaget
hika. Hika manusia sawiji menawa kampuh ira. Hangon ugak katanana. Yata tinakon
hagelis. Eh kaki suntania menawis sira hangambil kampuh ingsun hinguni. Sun
suntania menawis sira hangambil utawia sun tebusa.
Dilihatlah oleh sang putri, raja putra sedang
duduk. Putri itu kaget dan berkata dalam hati “itu ada seorang anak manusia,
mungkinkah ia yang telah mengambil pakaianku?”. Lalu sang putri bertanya,
apakah engkau yang mengambil pakaianku?. Kembalikan pakaianku, atau ku tebus
dengan apapun saja.
22.
Raja putra
hanaurin. Duduk ingsun kampuh ira. Wong adus nura wuruh ing wang. Sang putri hangasih asih. Eh kaki raja
mangkana sun tebus kampuh mamik. Sakersa nira iki. Mareng suka hangsung.
Humatur raja putra. Eh lamu mangkana nini. Hangun nuga sun wehing kampuh ira.
Menawe reke kapendak. Anging sun takon jati. Saking pundi pinang kante.
Lan sapa kadoe siwi.
Raja putra menjawab, akulah yang mengambil
pakaianmu. Ketika engkau sedang asyik mandi di telaga itu. Sang putri memelas.
Memohon belas kasihan agar raja putra berkenan mengambalikan pakaiannya. Sang putri
berkata: “aku akan menebus pakaianku dengan apa saja yang engkau inginkan”.
Kalau begitu aku akan berikan pakaianmu, tetapi aku akan bertanya, sahut raja
putra, sebenarnya engkau ini siapa Tanya raja putra kepada sang putri.
23. Eh kaki wuruhan ira iki. Sun marah ing
sira wakce ingsun putra sribupati. Saking luhur ing negareng manira desa
mahligai aran ye ratu agung Nyakrawati. Tetana sesamania nata. Putri sapta sami
istri. Ingsun puniki sami putra nira sang prabu. Mangke ingsun natania kaki den
warahna jati. Saking pundit kaki huwa. Negaranita lan sapa doe hanak han paran
kria neng riki warahna den wakce.
Sang putri memperkenalkan dirinya kepada raja
putra. Aku adalah seorang putri raja. Dari kerajaan yang sangat besar dan
berada di langit. Negaraku bernama maligai yang dipimpin oleh raja yang agung.
Ratunya bernama ratu Nyakrawati, dan memiliki tujuh orang putri. Demikianlah
penjelasan sang putri kepada raja putra.
24.
Raja Putra hangling
haris. Ingsun putra narpati. Puspakarma kang linuhun. Habala padanata. Kria
ingsun tebeng siti. Ingsun hangulatin usada nira sangnata karat nireng
sangsian. Nura nana handoe kang putra iki.
Raja putra berkata: “aku seorang raja putra”.
Kerajaanku bernama puspakarma. Saat ini aku mengemban tugas dari raja sangsian
untuk mencari obat buat penyakit yang sedang dideritanya. Aku diutus
karena sang raja tidak memiliki seorang putra.
25. Sang putri halona ngucap. Yen mangkana
kria niki. Wehna kampuh mamik. Sun weh usada luhur. Ling ira raja putra. Sun
weh yen sira hawardi. Hanaggap ing ingsun ngawula hing sira. Hingkang serah
jiwa raga. Muah tekeng urip pati. Manis mijiling sabda kadi madu juru gendis.
Sang putri berkata dengan suara yang pelan
“kalau begitu, berikanlah pakaianku yang kau ambil itu. Dan aku akan memberikan
obat yang engkau butuhkan Aku berjanji menyerahkan jiwa ragaku pada dirimu”. Demikianlah
ucapan sang putri dengan lembut dan halus.
26. Lah sijing angsung saputri. Sang putri
hanulih kampuh sinjang lepas sapta. Katon maya-maya. Gatra nira serinane kadi
tanpa wastra. Hangleng sira raja putra. Pangeran den tulus aseh ngawula haken
hamba. Apan hamba wong kawelas asih. Kanguruh hamba prapti. Hing Negara tuan
katengsun yen tan sira pan satia ingsun mareng sira.
Setelah memberikan pakaian itu pada sang putri.
Maka segera dikenakan pakaiannya itu. Sang putri memakai baju dan kainnya yang
berlapis tujuh. Lalu kedua insane mengikrarkan janji setia, akan selalu bersama
selama-lamanya.
27. Raja
Putra halona ngucap. Manis sance nia haris. Sarwi sira rangkul pada hangaras tengaking sang putri. Duh pangeran kang
asih-asih. Tanpa rabi-rabi katengsung. Yata nandika nyawa.
Raja putra berkata lirih. Halus lembut tutur
katanya, lalu dipeluknya sang putri sebelum kepergiannya. Wahai kasih permata
hatiku. Kalau memang engkau kasihan kepadaku, kasihanilah aku. Aku tidak
dapat hidup tanpamu.
28. Sampun sasatwa kalih. Nulih hamid sang putri
mareng raja putra. Raja putra mangkana hamiting sang raja putri. Sang putri
manggeng paran sasapta wus munggah sami. Munggah ngawiati. Sang putri malih
kamus. Dena becik kang tunana. Ingsun nura lali-lali. Raja putra hangleng
lahlunga sira pangeran. Dena becik marah haneng marga. Ingsun nura urung
prapti. Rasa sampun nira mangkana sang putri munggah hing langit.
Setelah keduanya mengikrarkan jani setia, tiba
saatnya mereka berpisah. Sang putri berpamitan pada raden putra. Aku tidak akan
mengingkari janjiku, kata sang putri. Ya pergilah, hati-hati dalam perjalanan
jawb raden putra. Akhirnya sang puri terbang ke atas langit. Kembali
pulang menuju kerajaannya.
29. Tan kocap hing margi, prapta luhur langit
sampun. Wus manjeng jero kedatian. Hamengkana sang putri. Tan kocap raja putra
tumedak. Manjeng gua neng singa pun singandarung hangling. Kayang apa anak ing
wong. Holih atawa tan polih. Raja putra hangling niki. Eh bapa, ulih katengsun.
Hing mangke karep ing wang sun lunga munggalin langit.
Diceritakan, setelah lama terbang akhirnya
sang putri tiba di kerajaan langit. Dimana ia tinggal bersama keluarganya.
Demikian pula dengan raja putra. Ia kembali ke dalam gua tempat raksasa itu
tinggal. Raksasa bertanya: “bagaimana nak, apakah engkau berhasil atau tidak”?.
Raja putra menyahut: “aku dapat ayah”. Raja putra menceritakan keinginannya
untuk pergi ke kerajaan langit.
30.
Singandarung
hangling paran tingkah ira. Munggah luhur ing angkasa. Pan margahi ngawiati.
Tur adoh tan sira. Raja putra hangling haris. Sakehe kedah mamik. Bapa pamit
katingsun. Lah lunga anak ing wang. Dena becik sira hing marga raja putra hadan
tumulia lumampah. Wus medal saking jero kedatian.
Raksasa itu
mengiyakan keinginan raja putra untuk pergi ke langit untuk memenuhi
keinginannya. Raja putra berkata
“seperti yang engkau katakana ayah, izinkan aku berangkat sekarang juga”. Raja
putra pamit pada raksasa itu. Berangkatlah anakku, hati-hati dijalan. Raja
putra keluar dari gua itu.
31.
Hanulih munggaling
riki. Prapteng luhur hangin dega hingubes tetekan niki. Lilidi ning aran niki.
Yata merak mas asruh. Hangucap raja putra. Eh merak hawanan mamik. Maring luhur
desa maligai. Pun merak lingira ngucap. Sahandika tuan sun ngiring.
Linggihna hing gigir hamba.
Dia meninggalkan tempat itu dan berjalan
semakin jauh. Akhirnya ia mengeluarkan senjata andalannya. Dipecutnya lidi itu.
Tak lama kemudian datanglah sang merak. Raja putra berkata: “hai merak
peliharaanku, bawa aku menuju kerajaan maligai”. Merak itu menyahut:
“baik tuanku, duduklah di punggungku”.
32.
Raja putra
nulih kalinggih. Merak kencana hanulih. Miber sira hamin luhur. Muluk ing
awan-awan. Awor lawan mega putih. Pirang-pirang dina prapta hing bumi
sanunggal. Haren ren sira anengkana. Sadina huga neng riki. Malih miber
hangembara.
Raja putra segera duduk di atas punggung merak
itu. Merak kencana segera terbang menuju awan mega putih. Beberapa hari ia
terbang meninggalkan bumi. Semakin lama semakin cepat ia terbang mengembara.
33.
Prapta hing
bumi kaping kalih, haren-ren sira hiku. Malih sira lumampah. Muluk mareng
ngawiati, prapta malih hing bumi kaping tiga. Malih sedina hing perkana. Miber
hamin dulur malih, pirang dina haneng anun. Prapta hing bumi kaping lima.
Makin lama semakin jauh dari bumi, satu hari
ia melanjutkan perjalanan lagi. Semakin ke atas sampai ke langit ke tiga. Lalu
terbang semakin atas, beberapa hari sampai akhirnya ke langit ke lima.
34.
Hing reka
hanggone songi. Enjang-enjang malih miber hangembara. Ngandika parcawiyaa,
miber hangunsi langit. Merak kencana punika sampun prapteng lawang langit.
Manjeng lawang tu mulih. Mareng luhur langit sampun prapteng desa
maligai.
Perjalanan dilanjutkan. Merak kencana
mengepakkan sayapnya terbang mengembara lagi sampai ke langit yang selanjutnya.
Akhirnya merak kencana hampir tiba di pintu keraton kerajaan langit. Mereka
mendekat, itu terbuka akhirnya sampailah mereka di kerajaan maligai.
35.
raja Putra tumendun
gelis. Saking luhur meraknulih handega sira. Dadia wong wadon. Sawiji hangambil
waris pawongan raja juwita. Nentas sira haneng niki. Raja putra hangling nia
haris. Eh wadon nia ingsun. Sapa darbe kedatian.
Raja putra segera turun dan meyuruh mereka kencana
lebih mendekat. Terlihat olehnya seorang wanita yang sedang mengambil air.
Wanita itu adalah pengasuh sang putri yang sedang dicarinya. Didekatinya wanita
itu. Raja putra bertanya, wahai pengasuh apakah ini keratin yang aku cari. Pengasuh
itu menyahut, betul tuan, ini keraton sang putri
36. Sampun ning ngambil toya, nulih marek sang
putri kawuh marek ing tuan katurang wawekas niki. Wonten kawula cilik sawiji
sakig soriku. Baguse tupa nira hayun mare king sang putri kagiat sira hamiarsa
Setelah
mengambil air, pembantu itu kembali menemui sang putri ya menyampaikan pesan,
bahwa ada seseorang pemuda tampan yang datag mencarinya. Sang putri
sangat kaget
37. Yata persamia lumaris. Raja Putri aneng
arsa. Raja putri hig wina hangiring dening pawogan, samipelak warna nipu
kadicitra kinelaran. Wus prapta sang putri sedaye mandek hing juga. Hanuli
mareking sang patol lan permaesuri nira
Sang putri
datang menemui Raja Putra. Dia diiringi banyak utusan, mereka datang beriringan
dengan rombongan mengenakkan pakain yang bermacam-macam rupa, dia mengajak Raja
Putra menghadap kepada Raja dan Permaisuri .
38. Yata sang putri rawuh hanambah sira mareng
rama sangnata kagiat ka’etang. Linggih lawan permaisuri nira, sarwi handika
sang katong. Aduh ingsun anak in wang paran kersa tenuawa. Humareking datang
igsun. Den babaring kalasekir kang aneng luhuring angkasa.
Setelah
sang putri tiba dihaapan raja dan permaisuri, sang putri menyembah kepada
ayahnya raja yang duduk dekat permaisrui terkejut dengan kedatangan sang ptri.
Duhai anakku,buah hatiku. Apa maksud kedatanganmu ?, sang putri bercerita
tentnag maksud kedatangan raja putra ke kerajan langit.
39. Raja putra angsung bakti, humaturing
datenging rame, duh saking gana ning.hamba durong ing nguninga agung serupa
tuan, mangke hamba angunsg bendu moga agung sampura tuan. Duh hamba tumedun
niukir, adoh datengin telaga hika. Tinutur sapulak tingkahe rama kepanggila
raja putri, kabeh sampun nitah katurang rama nipun, mangke niki sampun prapta
apan kensa tuan mangkin.
Raja putra
menghaturkan sembah dan berkata hamba beruntung bertemu sang raja agung seperti
tuan.hamba mohon maaf sebesar-besarnya, hamba mengembara melewati gunung dan datang
ke telaga itu sehingga hamba bertemu
dengan sang putri. Dan sekarang hamba telah sampai disini dan duduk di hadapan
tuan.
40.
Sangkata
mesen ngucap, yen mangkana anak ing wang parante hiyar manira,punapi rauh sasat
mangke sun teke hanut. Hing ujar sira anak ing wang, apon wus takdir ing yang
widi tan kena wahakne, pasti nira mangkane. Hing loh makpul sinurat
kawule take hanuta tinatah ira yang agung. Happen kang purbawisesa.
Raja
berkata sambil tersenyum, kalau begitu anakku, maksud kedatanganmu kemari,
sehingga kita dapat berkumpul disini. Mungkin ini sudah menjadi takdir tuhan,
kedatanganmu sudah tertulis di dalam loh makpul sehingga kita bertemu.
41. Raja putra anak mamik, mangke ingsun
arena. Jayeng angkasa aran mangku, raja putra awot te sekar sareng arapan
sorpada. Miwah raja putri sapta hiku, samia bakti hing rama yata ngunjungin
sang putri miwah reke raja putra. Tinanggep samu mangku ring sampun nira
mangkana mijil sira sangnata hing peneliti sang prabu. Pindok deing ponggawa
muah palih tanda mantra papek haneng jero paseban.
Raja putra
anakku, aku akan memberimu sebuah nama. Namamu sekarang jayeng angkasa. Raja
putra tertawa didepan orang banyak, lalu ketujuh orang putripun menghaturkan
sembah kepada ayahnya dari panca niki. Dengan diringi penggawa dan para
mentari, beliau keluar menuju paseban.
42. Sangnata ngandika halon, eh patih mangku
praju muah mantra sedaya ingsun nguminga sira iku ingsun darbe kedatangan.
Dateng arsa saking sos langit putranira srinalendra. Puspa karma negarane
haluruh persangia latah, putrane among sanunggal. Panika tindok tanduk sama daya. Miyah sapolah
tingkah sedaye telas tinutur denira srinarnata.
Sang raja
berkata pelan, wahai patik dan sekalian para mantra kita kedatangan seorang
pemuda. Dia adalah putra tunggal seorang raja yang berasal dari Negara puspa
karma, sang raja menceritakan watak dan perilaku raja putra.
43.
Sira patih
maturaris. Hing mangke sampun mangkana paran tingkah arsa sang katong. Hamba
neda hingandika sangnata haris mojar. Mangke ingsun temonana pan puruku putra
sangjai. Langkung agung Negara nia muah hing warnane kaot,patik mangku raja
nembah. Ngiring hing kawuh kabeling ring sampun nira mangkana.
Patih pun bertanya, setelah mengetahui semua ini lalu
apa yang paduka kehendaki, seperti yang aku katakana hai patih, aku bermaksud
menjodohkan putriku dengan raja putra yang gagah perkasa dan berasal dari Negara Puspa Karma, karena
yang agung itu patih dan para mentaripun menyembah dirinya oleh semua kawula
yang ada.
44. Ring sampun nira mangkana sang nata hing
kedatian raja putra humantuk ku tetemu ning sun. mangke sun kona ngundang. Eh
rari undang na gelis. Tatemu saking sorika pawongan hinga gelis magku tanasari
mulih prapta hanembah halinggih pungkar.
Setelah
itu sang raja menyuruh utusan untuk memanggil raja putra agar segera menghadap
raja. Hai patih segeralah pergi, bawa raja putra datang menghadap kepadaku.
Utusan itupun segera pergi menemui raja putra, tak lama kemudian datanglah raja
putra,sang raja mengutarakan maksudnya.
45.
Kocap sribupati
mentuk aken upacara,kang nampa samia nganggo. Busana mulia-mulia sampun
mulia tinatah. Gamelan asruh hambarung taklala nira nangiring nia, gamelan muni
yang tulia asrih saupacara hatatah, akeh punang wong hanonton sesek datar
paling gara.
Diceritakan
sang raja mengadakan upcara pernikahan putrinya dengan raja putra. Dalam acara
itu semua orang datang dengan pakaian yang indah-indah, tak lama kemudian
terdengar gamelan berbunyi mengiringi upacara pernikahan sang putri seluruh
rakyat menyaksikan sehingga memenuhi alun-alun.
46. Raja putra haneng untat sareng la putri
hing ayun.haneng jempana hing ukiran turtin mapan mas hang rawit. Denendra sing
haelar kang nonlon samia gaok, haningalin rupa, radis sringenge kembar. Rame
surak wah gedi hametuk cahyane gilang-gumilang rame surak wah gedi, hambareng
tanpa rungwa tekang buta hanonton punang buta tinuntunan wiwah wong tulih hika
sami sira hadulur sampun prapta hing jero desa
Raja putra dan sang putir ke belakang menuju joki, keduannya berpakaian
indah dan berkilau keemasan. Semua orang yang menyakiskan bengong dan takjub
melihat raja putra dan sang putir. Keduanya seperti matahari kembar yang
bercahaya terang, ramai sorak semua orang tak dihiraukan bunyyi gamelan, orang
buta pun meneonton sambil dituntun, semua orang tidak ada yang mau ketinggalan
ke tempat itu.
NASKAH PUSPA
KARMA
KE EMMPAT
Nulih maring panca niti,
munggah miring pepajangan, lur sorga pepajangane, sesek sami hingaturan, pada
linggih hatatah, tinikahan kena asruh sampun banda nika ira.
Datang dalam keratin, terus ketempat pepajangan
(juli) pepajang seperti sorga penuh orang yang menyaksikan, semua duduk upacara
pernikahan segera dimulai dan sesudah uacara pernikah
Rame surak muwah bedil,
hambarung muwah gamelan. Raja putra halon mantuk maring jro kedatian,
hinghiyase kencana, munggah maring jinem-marum, tanpandah sorga muliya
Rame orang bersorak-sorai, dan
suara bedil, suara gamelanpun menggema, raja putra pelan berjalan menuju
pura/wisa (tempat peraduan) yang menjadi hiasan ukiran emas, penuh dengan bau
harum, seperti kayak disorga
Hamanggih sangsu putri, anging
tanpa cumbu hana, tan kocap aneng edato, kecap aneng jaba samiya linggih
hatatah, istri samiya istrinipun, lanang persamiya lanang.
Pupundutan sampul mijil,
lumintuk saking jro pura, katur sang katong, muwah para peggawa hika, tekeng
kawula pisan-pisan persamiya mangan-nginum, dina latri hasesukan.
Barang-barang makananpun udah
keluar dari dalam istana, kemudian menyguhkan kepada raja, para pegwai kerajaan
dan rakyat semuanya asik makan dan minum siang malan
Tan pegat rahina-wengi, tigang
wengi tigang dina, sami dina daharan mangko, sakehe para ponggawa, wastra kang
mulia-mulia, muwah hing kawula hiku, sami sinungan dahar
Ndek pgat jlo klem, telu klm
telu jelo, sajeo-jelo pada bedaharan, dait selapuk para ponggawa, pakaian ne
bagus-bagus (solah) termasuk para kawula bala, selapukna pada ngipukung
Ring sampun mangkana niki,
srinalendra sampun bubar, mantuk maring jro kedaton, tanda mantra humatuka,
maring wisma sowing-sowang, wong padedesan wusrawuh hing desane sowing-sowang
Sesudah acara ini (pesta),
rajapun pergi (bubar), menuju dalam pura, tanda-mantripun pulang kewismannya
masing-masing, terus orang desannya pulang kedesannya masing-masing
Kocap srinaranta, langkung
suka-datan sinipin, handowe mantu luhur, ftur perkosa ratu nyakra, sang nata
pegat kinanti mantu muwah permaisuri nira, langkung suka nira narpati.
Dikisahkan raja sangat suka
mempunyai menantu orang besar, gagah perkasa, dan juga para peramiasurinya
sangat suka
Muwah para sanak ira, lawan
asih tan nyiwal kapti, kang asih sekalian iku lirang nata dulurnya, muwah
pawongan kalih asih kelangkung denira hhamamuji
Juga para saudara-saudara
raja, semua suka seperti sukannya raja, dan juga para penggawa, pegawai kerjaan
semua suka
Muwah mantra sedaya, agung
alit suka-nira tan sinipin, tan open rahina dalu, sesek aneng jro pasebean,
lali umahe maring wong – agung. Dening sukane keliwat, luluting raja putra iki.
Dan para mantra semuannya,
dari orang-besar kecil semua suka, diceritakan suatu hari, orang berkumpul
dipaseban, meninggalkan rumahnya untuk bertemu raja, karena dia sangat suka
dengan kehendak raja yang mempunyai menantu raja putra
Ngakna polah-ira, tanda
mantra-raja putra kang kawarni, lami sira neng luhur, ayowatara kalih warsa,
raja putra datenging ang prabu, prapta ne amba datang sangat nata, sarwi tumungkuling siti, leq
angkun tingkahne sine, raja putra ta criteang, ayowatara kira-kira laekna
setahun, lalo mark jok datu, wah datang terus nyokor-nyembah iya lek datu, sang nata
halon nabda, adoh kaki paran kriya nira hiki, amarek datang ingsun, raja putra embah, inggih kawula
marking sang prabu, amba nda asih tuan, dening lami neng riki, datu no enak
bebasa.
o…gamaq anakku apa kemelekde,
mark datang eq aku, Raja (Raja Putra)
nyokor nyembah lampakna bebasa: ya ampokku marklek raga deside, ku ngendeng
asek da, periyakde sengaq wh laek aku lek dirku.
Hamba pamit maring tuan, hayun
hamba mantuking soriki, tur reke hamba hingutus, hangulatin husada, sira raja
sang slantan dowe sunun, hamba nda maring tuan. Usada nira narpati
Kaji tunas pamit, ya pekayunan
kaji datang diriki, kaji tu utus., lalo
meta jeri obatna raja sang sian, kaji ngendeng asekda, embe iya sik jari obatna
(usada)
Kang suntada datang tuan, hikmat aneng pucuk malinge hiki, sang
nata masem hamuwus, duh kaki anakking wang, kangsung ar genteningsun, noralian
saking sira,kang yogya ganteng mamiq.
Kaji tunas lek side, hikmat
sik arak lek pucuk malinge, datune kemas matud, “duh…anakku, side kane jari
gentik aku jari raja”.
Muwah danjenengan ning wong,
kanga rep sun srah sireiki, sang raja hanuhun, matur srinalendra, atur temen
kaya sabda sang wulun, apan ambaiki wong dunia, tuan sang prabu hing ngawiati
Dan juga benda panjenengan,
benda pusaka, akan kuserahkan padamu. Raja Putra nyembah, lalu berkata apa yang
gusti prabu mau, hamba turuti, tapi hamba orang dunia. Gusti prabu orang
angkasa.
Kasar mulih gingsir hika, kang
luhur jemenengan luhur ugin, sang prabu halon muwas, yen mangkana anak kig
wong, paran muwas sun meging sira hiku, angina apan aning wong.
Dan menjadi Raja agung, raja
besar disini, raja pelan bersabda kalo begitu bagaimana sikapmu
Muwah Negara sasigar, sun
tempuh hinglian keratoning putri, muwah sandar be tumut, kadi paesan kuda, raja
putra hanuhun, sarwiya humatur, neda sekarsa tuan, hamba teka hanuti kapti
Dan Negara sasigar ku
pertemukan dengan keratin putri dan mana yang kau turut, apakah pekatik jaran,
raja putra nyembah sambil berkat: Apa yang menjadi kehendak baginda, hamba
turuti.
Sanga nata halon nabda. Duh
nank ingsun putri lunga sira hangambil hikmat aneng luhur, hangambil tana
santun, katur datenging sangnata
Raja bersabda wahai anakku putri
pergilah ambil hikmat itu yang ada dipuncak malinge, segera raja putri pergi
mengambil tidak lama kemudian diberikan kepada raja.
Agunge hikmat punika, lir
kamiri mujur catur warna neki, ireng hana dadu, hana kuning hana petak,
hanulilah binuka hikmat puniku, denira srinaranata, hadan sang prabu haglis
Besar yang namannya hikmat
itu, warnanya berkilau-kilau ada cahaya hitam, ada hijau muda ada kuning, ada
putih. Ketika dibuka itu oleh sang prabu dan sang prabu segera
Manjing aken saksana, kang
keratin nira sang putri maring jro hikmat hiku, muwah pawongan sedaya, miyung
kekayaan telas datan kantun, malih negare sasigar, pinasti nora nan kari.
Wong tulak wisma pisan, muwah
darbene menak tanona kari, manjing jro hikmat hiku ring sakasana mangkana,
kinutupan hikmat puniku sinungan raja putra hikmat dera nerpati
Raja putra nembah hanampanim
hikmat tana sari, nulih binuntelan asruh, maring kuluk ira, raja muwah maring
permaisuri, tan nuhun atur pamit
Raja putra nyembah, mengambil
hikmat tidak lama kemudian, segera mengemasinya kedalam kuluk (gandek), lalu
raja putra nyembah da pamit kepada sang prabu juga para permaisuri
Muwah hing raja juwita,
ingkang nembah raja putra pamit, lingira sang prabu, duh nyawa anakking wang,
lang lunga dena becik aneng-enun, aja sira wiladarwa, nora nana hambayanin
Dan juga kepada istrinya raja
juwita, nyembah raja putra pamit, raja bersabda wahai anakku pergilah dengan
baik dan jangan lupa –dan jangan lupa suka terburu-buru
Raja putra hangsung salam,
hangarasuka suku ne kalih, sampuning-mangkana iku, mijil sang raja putra,
prapta jawi nulih ngadek tana santun, lilidi nira dan pecutan, yata rawuh mrak
gelis
Raja putra terus memberi
salam, kemudian mengisi uang suku-suku sesudah itu, keluar raja putra, sesudah
diluar terus berhenti sebentar,kemudian dia pecutan lilidi, kemudian datanglah
burung merak
Serawuh hira hingkaa, raja
putra halinggih hingigir neki, mrak kencana nuliya asruh, nerbang maring
sorika, saking glis lampah ira tana santun, wus prapta hing madwa nira, raja
putra tumurun hagalis.
Sedatangnya disana, raja putra
terus duduk digigir (punggung), segera burung merak terbang ke bawah, karena
cepat terbang, maka udah tiba dipertengahan bumi dan tempat malige ini.
naskah puspa kerma yg mengenai pande emas itu mengisahkan tentang apa, Pak?
BalasHapussaya sgt membutuhkan intisari cerita naskah ini sebagai bhn tugas..